Μια απο τις σπουδαιοτερες αρχαιολογικες τοποθεσιες των Αρχανων ειναι τα Ανεμοσπηλια. Σε αυτο το σημειο, που οι ντοπιοι αποκαλουν ετσι λογω του γειτονικου λοφου ο οποιος στεγαζει ανεμοφορες σπηλιες, στη βορεια πλευρα του Γιουχτα, του ιερου ανθρωπομορφου βουνου των Αρχανων, αποκαλυφθηκε ενα δραμα θανατου. Ο Γιαννης και η Εφη Σακελλαρακη το 1979 σε ανασκαφες ανακαλυψαν μεσα σε εναν περιβολο, σε ενα τεμενος, εναν μικρο ναο, τον πρωτο ελευθερο ναο της Κρητης που θεωρειται ο σημαντικοτερος της Μινωικης Εποχης.

Τα Ανεμοσπηλια βρισκονται ακριβως επανω στη διασταυρωση δυο αρχαιων οδων και Παρεχουν στον επισκεπτη ενα καταπληκτικο πανοραμα, η θεα του οποιου περιλαμβανει το Ορος Δικτη ανατολικα, την Ιδη στη δυση οπως και τις μινωικες τοποθεσιες στην βορεια ακτη, την Κνωσο, και το απεραντο Αιγαιο.

Εντυπωσιακη δεν ειναι μονο η δομη και κατασκευη του κτιριου μα επισης η εγκατασταση και ενταξη του στη γυρω περιοχη. Προκειται για ενα συμμετρικα ορθογωνιο κτισμα, με τεσσερα δωματια εναν προθαλαμο στο βορρα και τρια δωματια στο νοτο. Η απλη αυτη συμμετρικη κατοψη ειναι ασυνηθιστη για τη μινωικη αρχιτεκτονικη, την οποια χαρακτηριζει καλυτερα το συμπλεγμα περιπλοκων κατασκευων.

Στο πρωτο δωματιο, τον προθαλαμο, ηλθαν στο φως αγγεια, τα οποια ηταν διατεθημενα με τις λειτουργιες των κλιτων. Ειναι χαρακτηριστικο οτι κοκαλα ζωων βρεθηκαν μονο στο δυτικο τμημα του προθαλαμου.

Το κεντρικο δωματιο ηταν γεματο απο πιθους, αλλα και πολλα και διαφορα, μεγαλων συχνα σχηματων, αγγεια και αντικειμενα που στεγαζε ο ναος. Το νοτιοδυτικο τμημα του δωματιου ηταν κενο. Εκει ο βραχος ειχε λαξευθει και ειχε δημιουργηθει ενα θρανιο. Πανω στο θρανιο, στο βαθος, ηλθε στο φως, αναμεσα σε μαζα καμενου ξυλου, ενα σημαντικο ευρημα, δυο πηλινα ποδια μεγεθους μεγαλυτερου του φυσικου, που χρησιμευσαν για να εμπηγουν και να συγκρατησουν τον ξυλινο κορμο ενος ξοανου.

Παρομοια πηλινα ποδια ανακαλυφτηκαν και σε αλλες περιοχες της Κρητης. Στα ποδια που βρεθηκαν στις Αρχανες διατηρηθηκαν ορισμενα βασικα ιχνη κατασκευης που υποδεικνυουν και τη χρησιμοποιηση τους: το ανω μερος ηταν επεξεργασμενο ως πωμα για να χωρεσει ενας ξυλινος κορμος. Αποτελει ενδιαφερον η συγκριση τους με τα πηλινα ειδωλα που προεξεχουν κατω απο τα φορεματα θηλυκων θεοτητων σε υπομινωικο ναο της Καρλη. Οπως εκει, ετσι και τα πηλινα ποδια των Αρχανων θα διευκρυνονταν κατω απο το ενδυμα που σκεπαζε τον κορμο. Φαινεται πως υπηρξαν μεγαλες εικονες και ειδωλια προσωπολατρειας του τυπου Ξοανον στη Μινωικη Κρητη. Δεν ειναι τυχαιο λοιπον οταν ο Παυσανιας, αναφερομενος στον Ξοανον, τον συγκρινει με τον κρητικο Δαιδαλο.

Το ανατολικο δωματιο του ναου στα Ανεμοσπηλια προορισθηκε αναμφιβολα για αναιμακτες προσφορες. Εξαιρετικα σημαντικη ηταν η ανευρεση τελετουργικων πηλινων αγγειων κι ενος λιθινου κερνου, τοποθετημενων σε ενα βαθμιδωτο βωμο, χτισμενο στο νοτιο τοιχο.

Κατα την διαρκεια των ανασκαφων οι αρχαιολογοι κατεληξαν στο συμπερασμα, πως μονο ενας ισχυρος σεισμος ηταν εις θεση να καταστρεψει το ναο, κατεδαφιζοντας τους τεραστιους καλοδουλεμενους λιθους των ενισχυμενων τοιχων του. Ο τροπος με τον οποιο διαμορφωθηκε η κατεδαφιση καθως και η κατευθυνση της πτωσης των λιθων αναμφιβολα επιτρεπουν αυτη την εκδοχη. Αγγεια, ειδωλια, σκευη επεσαν προφανως χωρις να διαπιστωνονταν ιχνη καποιας αλλης βιαιης εξωτερικης παρεμβασης, η οποια εξαλλου και δεν υπηρξε κατα την διαρκεια της περιφημης Pax Minoica, της Μινωικης Ειρηνης στην Κρητη, οπως θεωρουν οι λογιοι. Οι φλογες των δαδων που φωτιζαν το εσωτερικο του ναου ολοκληρωσαν το καταστρεπτικο εργο του Εγκελαδου.

Δεν υπαρχει αμφιβολια οτι το κτηριο καταστραφηκε απο σεισμο και απο την πυρκαια που ακολουθησε, οπως απεδειξαν τα ευρηματα. Στον προθαλαμο του του ναου ηλθε στο φως το πρωτο ανθρωπολογικο ευρημα, ο διαταραγμενος σκελετος ενος ανθρωπου, με κατευθυνση την εξοδο του κτηριου, γιατι ενα απο τα μηριαια οστα του ειχε σπασει στο πισω μερος, χτυπημενο απο τις πετρες της στεγης.

Στο δυτικο δωματιο, που σε αντιθεση με ολα τα αλλα ηταν αδειο, σε μια γωνια του ηλθε στο φως ο σκελετος μιας γυναικας, περιπου 28 χρονων και υψους 1,45 μ. πεσμενης μπρουμητα. Διπλα της βρεθηκε ο σκελετος ενος ωριμου ανδρα, περιπου 37 χρονων, με το εντυπωσιακο υψος των 1,78 μ. Ηταν πεσμενος ανασκελα με τα χερια στο στηθος και το ενα ποδι διπλωμενο. Χωρις αμφιβολια προκειται για την τυπικη σταση του ανθρωπου, που σκοτωνεται απο κατι που πεφτει απο πανω. Σε μια τετοια στιγμη ο καθενας οπισθοχωρει αυθορμητα, φερνοντας τα χερια ψηλα, για να προστατεψει το κεφαλι του. Στο αριστερο του χερι ειχε ενα ασημενιο δαχτυλιδι επενδυμενο με σιδερο, και μια σφραγιδα απο φλεβωτο αχατη, με την παρασταση ενος πλοιου με τον κωπηλατη του.

Η ερμηνεια που δοθηκε ηταν πως μεσα στον ναο, το ιερατειο, ειδοποιημενο απο προσεισμικες δονησεις, προσεφυγε στο υστατο μεσο εξιλασμου της θεοτητας, σε μια ανθρωποθυσια, για την αποφυγη του επερχομενου μεγαλου σεισμου, που κατεστρεψε ολοσχερως τα τεραστια παλαια ανακτορα της Κρητης. Ο σεισμος αυτος εθαψε τους ανθρωπους στα ερειπια.

Το σημαντικοτερο αγγειο της ανασκαφης, ενας μεγαλος καμαραικος καδος, βρεθηκε στην εισοδο του κεντρικου δωματιου, ψηλα και αναμεσα στις πεσμενες πετρες της στεγης, καμενος απο την πυρκαια. Το αγγειο διακοσμειται με την πλαστικη μορφη ενος λευκου ταυρου με κοκκινες κηλιδες, που κινειται αναμεσα σε λευκα και κοκκινα γραπτα φυλλα και σπειρες. Το χαρακτηριστικο σχημα του αγγειου, οπως ειναι γνωστο απο την εικονογραφια της ταυροθυσιας στη μινωικη Κρητη, χρησιμευε για την συλλογη του αιματος του ζωου. Σε συνδιασμο με τα κοκαλα ζωων και το χαλκινο οπλο, με το εμβλημα μιας μιξογενους κεφαλης ζωου στη μεση της λεπιδας του, που βρεθηκαν στο δυτικο τμημα του προθαλαμου θα περιμενε κανεις το δωματιο αυτο να ηταν ο χωρος των αιματηρων προσφορων, των λειψανων μιας ταυροθυσιας.

Οπως εδειξε ομως η προοδος της ανασκαφης, αλλα και η μελετη που ακολουθησε, δεν επροκειτο για τα οστα ενος ταυρου, αλλα για τον σκελετο ενος νεου ανδρα, 18 περιπου χρονων και υψος 1,65 μ. που βρισκοταν πανω σε μια χτιστη κατασκευη, ενα βωμο, διπλωμενος στο πλευρο, ισως με δεμενα τα ποδια, που ισως ακομη ειχε χασει το αιμα του πριν καουν οι σαρκες απο την πυρκαια. Για της παρατηρησεις αυτες μεγαλη υπηρξε η βοηθεια πολλων αλλων επιστημονων, ανθρωπολογων, ιατροδικαστων και γιατρων που συμπεραινουν πως επροκειτο για ανθρωποθυσια.

το εξεταστικο πορισμα των ιατροδικαστων ταιριαζει απολυτα με τα στοιχεια του ευρηματος. Αιτια του θανατου ηταν μια πληγη στην αριστερη πλευρα του λαιμου, στην περιοχη της καρωτιδας. εκει, οπως γνωριζαν οι μινωες απο την ταυροθυσια, που το αιμα κυλα υπο πιεση και αφθονο. ο ιερεασ του ναου, προφανως δεξιοχειρας, ειχε σταθει πισω απο το θυμα φεροντας με μια λογχη το θανατηφορο χτυπημα και αφηνοντας το οπλο να πεσει με μια κινηση απο δεξια στα αριστερα. ο σεισμοσ αναμφιβολα αρχισε το καταστρεπτικο του εργο αμεσα μετα την τελεση της ανθρωποθυσιασ και πριν προλαβουν οι παροντεσ να απομακρυνουν το θυμα απο τον βωμο. η συλλογη του αιματοσ σε καδουσ και αγγεια ειχε ηδη συμβει.

Σιγουρα η ανθρωποθυσια των Αρχανων δεν αποτελουσε κοινη πρακτικη κατα την μινωικη εποχη στη Κρητη, μα ηταν σαφως μια σπανιας μορφης τελετουργια η οποια εγενετο στα κρυφα, μακρια απο το φως του ηλιου. Για αυτο το λογο η ανθρωποθυσια στα Ανεμοσπηλια δεν αλλοιωνει και την γνωστη εικονα φυσικης ταξης και ησυχιας που επικρατουσε στη μινωικη Κρητη.

γιαννησ και εφη σακελλαρακη: ο ναοσ στα ανεμοσπηλια